گزارشی کوتاه از عملیات کربلای 5 

موقعیت برتر سیاسی، نظامی ایران که در فتح فاو حاصل شد، به رغم تلاش‌های دشمن در چارچوب استراتژی دفاع متحرک، حملات هوایی به مراکز صنعتی، حمله به منابع نفتی و نفتکش‌های ایران و دیگر اقدامات تبلیغاتی و روانی، هم‌چنان به سود جمهوری اسلامی حفظ شد.

حفظ برتری سیاسی -نظامی جنگ به سود جمهوری اسلامی و مقابله با ایجاد هرگونه رکود در جبهه‌های نبرد از مهم‌ترین عواملی بود که ضرورت انجام عملیات با شرط کسب پیروزی را ایجاب می‌کرد.

عملیات کربلای 4 به این منظور طرح‌ریزی و اجرا شد. اما عوامل تاکتیکی و استراتژیکی مختلفی چون ماجرای مک فارلین و تجربه دشمن از عملیات فاو باعث ناکامی کربلای 4 شد، زیرا منابع اطلاعاتی و جاسوسی امریکا دقیق‌ترین و جزیی‌ترین خبرها را درباره این عملیات در اختیار عراقی‌ها قرار دادند. دشمن پس از آن که در این عملیات با شکست مواجه شد، در صدد برآمد تا ابتکار عمل را به دست گیرد و از فرصت به دست آمده بهره‌برداری کند. شواهد نیز نشان می‌داد که چنان‌چه در شرایط موجود، تغییری ایجاد نمی‌گشت؛ دشمن، برتری را از آن خود می‌ساخت. زیرا عراقی‌ها تبلیغات گسترده‌ای را تحت عنوان شکست عملیات سرنوشت‌ساز ایران آغاز کرده بودند. آن‌ها با تشدید حملات هوایی و ادامه جنگ شهرها و تلاش برای بازپس‌گیری فاو، سعی کردند موازنه قوا را به طور کامل به نفع خود تغییر دهند. در چنین موقعیتی چیزی که اوضاع را هنگام انتخاب منطقه عملیات پیچیده و دشوار می‌کرد، این مسأله بود که در چنین شرایطی، تنها انجام یک عملیات، نمی‌توانست راه‌گشا باشد بلکه در عین حال عملیات باید از شرط تضمین پیروزی و همچنین شرایط و ویژگی‌های لازم در جهت حفظ اوضاع به سود جمهوری اسلامی نیز برخوردار باشد. این چنین بود که عملیات کربلای 5 در تاریخ 19 دی 65 در منطقه عملیاتی شلمچه و شرق بصره با رمز مقدس «یا زهرا(س)» آغاز شد و تا 2 ماه و نیم ادامه داشت.

اهمیت عملیات کربلای 5

عبور از موانع نفوذناپذیر دشمن در شرق بصره و تهدید شهر بصره با حضور در حومه آن، موفقیت جمهوری اسلامی را در جنگ حتمی کرد؛ به طوری که متعاقب عملیات کربلای 5، جهان استکبار بدون رعایت ملاحظات معمول، حمایت از صدام را علنی ساخت و قدرت‌های جهانی مستقیماً واردمیدان جنگ شدند که نبرد ایران و امریکا در خلیج‌فارس از آن جمله بود. همین عملیات بود که شورای امنیت را ناچار به تصویب قطع‌نامه‌ای کرد که در آن برای اولین بار تا حدودی نظرات جمهوری اسلامی ملحوظ شده بود. پس از عملیات کربلای 5 بود که مجوز استفاده وسیع از سلاح‌های کشتار جمعی به عراق داده شد.

شرایط دشمن در شلمچه

دشمن با توجه به اهمیت منطقه، زمین شرق بصره را مسلح به انواع موانع و استحکامات کرده بود و با رها کردن آب در منطقه، انجام هرگونه عملیاتی را غیرممکن ساخته و فضای امنی را برای خود به وجود آورده بود تا بتواند حرکت هر نیروی مهاجم را پیش از دستیابی به خط اول خود سرکوب کند.

اولین خط دفاعی دشمن، دژی بود که در یک سمت آن، سنگرهای بتونی برای استراحت نیرو و در سمت مقابل، سنگرهای دیده‌بانی و تیربار با مهمات آماده و سنگرهای تانک احداث شده بود. این دژ، دشمن را از موقعیت ممتازی برای اشراف و تسلط کامل بر منطقه برخوردار می‌کرد. پشت خط اول، چند موضع هلالی شکل احداث کرده بود که قطر هر یک به 300 تا 400 متر و ارتفاع آن به 5 تا 6 متر می‌رسید. پشت مواضع هلالی، برای تردد و استمرار تانک، جاده ساخته شده بود و به این وسیله تانک می‌توانست با استقرار روی مواضع مشخص شده، کل منطقه درگیری را زیر پوشش گلوله مستقیم و تیربار قرار دهد.

دومین خط دشمن به فاصله 100 متر از خط اول و به موازات آن احداث و سیل‌بندی به عرض 205 متر و ارتفاع 4 متر که دارای موضع پیاده، کانال مواصلاتی و مواضع تانک بود. این سیل‌بند از جنوب جاده شروع می‌شد و به سمت اروند ادامه داشت.

سومین خط دشمن، خاکریزی بود به موازات خط دوم و دارای مواضع پیاده و تانک که جلوی آن، کانال مترو که به عرض 4 و عمق 2 متر احداث شده بود. چهارمین رده دشمن پشت نهر دوعیجی قرار داشت و شامل نهر، دژ و چندین موضع هلالی پی‌درپی بود که بر توانایی دشمن برای مقابله و دفاع می‌افزود پنجمین رده دشمن پشت نهر جاسم قرار داشت؛ ضمن آن که در حد فاصل خط چهارم و پنجم، قرارگاه‌های دشمن به ویژه قرارگاه تاکتیکی سپاه سوم- مقر فرماندهی لشکر 11-، دارای مواضع مستحکمی بود و پدافند مستقل داشت. پس از خط جاسم تا کانال زوجی، مرکز توپخانه، لجستیک و عقبه لشکر 11 قرار گرفته بود و رده ششم و هفتم دشمن شامل کانال زوجی و مثلثی‌های غرب کانال زوجی بود. در منطقه شلمچه، دشمن زمین را به شکل پنج‌ضلعی درآورده بود که از استحکامات بسیار پیچیده‌ای برخوردار بود.

حملات شیمیایی

به دلیل مقاومت وصف‌ناپذیر رزمندگان در برابر پاتک‌های سنگین، عراق به مدت 2 ماه اقدام به حملات شیمیایی گسترده با گاز خردل کرد که حتی مناطقی از آبادان را نیز در بر گرفت.

آغاز عملیات

عملیات ساعت 1:35 بامداد روز 19 دی 65 شروع شد. یگان‌ها در طول شب، زیر نور مهتاب حرکت خود را آغاز کرده و نیروهای‌شان را به پشت مواضع دشمن رسانده بودند. سرلشکر عبدالحمید محمود الخطاب، رئیس دفتر صدام درباره این عملیات می‌گوید: «تاریخ 16/1/1987 – 19/10/65- تلفن دفتر رئیس جمهور به صدا درآمد. خبر حمله به شلمچه را دادند. رئیس جمهور دائم زیر لب می‌گفت: الله اکبر از دست افراد خمینی ... الله اکبر...» مدام پلک‌هایش به هم می‌خورد. به او عرض کردم: «اتفاقی مهم پیش آمده است؟» رئیس جمهور که در اتاق قدم می‌زد، گفت: «امشب بصره به دست نیروهای ایران خواهد افتاد».

دلایل انتخاب منطقه شلمچه

در دوران دفاع مقدس، منطقه عمومی شرق بصره همواره از اهمیت سیاسی و نظامی ویژه‌ای برخوردار بود و در ذهن فرماندهان جنگ نیز مهم‌ترین منطقه عملیاتی جبهه‌های جنگ به شمار می‌رفت. در این منطقه، شلمچه نزدیک‌ترین راه برای تصرف یا نزدیکی به شهر بصره بود.

ارزش سیاسی- نظامی زمین شلمچه

در شرایط حاکم بر جنگ، انتخاب منطقه عملیاتی و اهمیت سیاسی نظامی آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. با توجه به این که شهر بصره و تأسیسات نفتی آن به عنوان مهم‌ترین هدف استراتژی نظامی جمهوری اسلامی در دستور کار قرار داشت، منطقه شلمچه می‌توانست به عنوان سرپل مناسب جهت دستیابی به شهر بصره و تأسیسات عمده نفتی عراق، مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

استقرار یگان‌ها در منطقه و نقش آن در غافل‌گیری دشمن

از آن‌جا که منطقه شلمچه، یکی از محورهای پشتیبانی کننده عملیات کربلای 4 به شمار می‌رفت و قرارگاه نجف با یگان‌های تابعه در این محور عمل می‌کرد، بخش قابل توجهی از منطقه و عقبه‌های آن به طور نسبی آماده بهره‌برداری بود.

انطباق ویژگی‌های منطقه شلمچه با شعار عملیات سرنوشت‌ساز: تصرف شلمچه به دلیل نزدیکی به بصره و اهمیت آن به منظور محاصره اقتصادی عراق می‌توانست تا حدودی پاسخ‌گوی انتظارات عمومی ناشی از تبلیغات عملیات سرنوشت‌ساز باشد.

تناسب منطقه با توان موجود

محدودیت توان خودی در پشتیبانی از جنگ، همواره انتخاب منطقه عملیاتی را تحت‌الشعاع قرار می‌داد و فرماندهان نظامی نیز در انتخاب منطقه عملیاتی به دلیل محدودیت توان دچار تنگنا بودند. در این منطقه، توان باقیمانده از عملیات کربلای 4، برای عملیات کربلای 5 کافی بود.

قابل پدافند بودن منطقه به دلیل وجود عوارض مناسب

از ویژگی دیگر منطقه شلمچه، وجود عوارض طبیعی و مصنوعی در آن بود که امکان پدافند در هر مرحله از عملیات را فراهم می‌کرد.

امکان آتش مناسب

محدودیت دشمن در استفاده از جاده‌های مواصلاتی به دلیل فشردگی زمین، تأثیر آتش توپخانه و ادوات نیروهای خودی را بسیار افزایش می‌داد.

همان شب جلسه‌ای تشکیل شد که تا صبح ادامه داشت. ارتش ما اگر چه تعداد مصدومان شیمیایی متوسط و شدید عملیات کربلای 5 کمتر از 3 هزار نفر می‌شدند، اما با در نظر گرفتن مصدومان خفیف احتمالاً جمع آنان به 7 هزار نفر می‌رسید.

شلمچه و موفقیت نیروهای عمل کننده در عملیات کربلای 4

در طراحی عملیات کربلای 4 ابتدا محور شلمچه، به عنوان یکی از فلش‌های اصلی حمله و سپس به دلایلی چون محدودیت توان، به عنوان حرکت تأمین کننده جناح راست عملیات و با هدف درگیر کردن سپاه سوم و تجزیه فرماندهی، امکانات و توان دشمن، در نظر گرفته شد، اگرچه مأموریت این منطقه در 2 محور پنج ضلعی و جزیره بوارین به عهده قرارگاه نجف قرار گرفت که به جز رخنه یگان‌های 19 و 57 در پشت خطوط دفاعی شلمچه در بوارین موفقیتی به دست نیامد، اما دست‌آوردهای شلمچه قابل بهره‌برداری و توجه بود.